Het vormgeven van het gedrag van kinderen en het bevorderen van een positieve ontwikkeling staat bij de meeste ouders centraal in de opvoeding. Een bekende aanpak om ongewenst gedrag te corrigeren en gewenst gedrag te stimuleren is het gebruik van straffen en belonen. We leven in een tijd waarin veel discussie is rondom gedragsbeheersing bij kinderen. De concepten straffen en belonen krijgen meer en meer kritiek. In dit artikel komen deze concepten uitgebreid aan bod en zullen we ook meer de diepte in gaan over de mogelijke invloed van deze aanpak op het gedrag van kinderen.
Consequenties
Consequenties zijn gebeurtenissen die volgen op het gedrag van een kind en kunnen positief of negatief zijn. Positieve consequenties worden vaak beloningen genoemd, terwijl negatieve consequenties vaker als straf worden beschouwd. Het gebruik van consequenties, zoals straffen en belonen, kan helpen om kinderen te leren over oorzaak en gevolg en hen motiveren om verantwoordelijkheid te nemen voor hun gedrag.
Theoretische achtergrond
Het systeem van straffen en belonen, zoals dat nu vaak bij kinderen wordt gebruikt, is grotendeels gebaseerd op de theorie van B.F. Skinner. Dit is een bekende psycholoog (1904-1990), die wordt gezien als de grondlegger van het operant conditioneren. Operant conditioneren is een actieve leervorm waarbij een verband wordt gelegd tussen het eigen gedrag en het effect van dit gedrag. Hier wordt uitgegaan van het feit dat gedrag dat positief wordt bekrachtigd (beloning) vaker wordt uitgevoerd en gedrag dat negatief wordt bekrachtigd (straf) minder vaak. Skinner maakte veel gebruik van experimenten op dieren. Een bekend voorbeeld van een van zijn experimenten is dat hij dieren op een knop liet drukken om bij iets lekkers (een beloning) te komen. Hij ontdekte dat dieren in ruil voor een beloning bepaald gedrag lieten zien. Andersom merkte hij dat nare omstandigheden (een straf) dit gedrag juist lieten afnemen. Dit principe, dat operant conditioneren wordt genoemd, ligt ten grondslag aan vele opvoedmethodes vandaag de dag.
De invloed van belonen
Alhoewel er verschillende visies over bestaan wordt het belonen van gewenst gedrag met positieve consequenties vaak toegepast om gewenst gedrag te versterken. Beloningen kunnen variëren van complimenten en privileges tot materiële beloningen. Door het belonen van gewenst gedrag worden kinderen gemotiveerd om dit gedrag te herhalen. Hoewel beloningen vaak worden gebruikt als een middel om gedrag bij kinderen te stimuleren, kan gebruik ervan een nadelige invloed hebben op hun intrinsieke motivatie. Het continu aanbieden van externe beloningen, zoals cadeaus of complimenten, kan ervoor zorgen dat kinderen zich meer richten op het verkrijgen van de beloning in plaats van intrinsiek gemotiveerd te zijn voor de activiteit zelf. Dit kan op de lange termijn leiden tot een afname van het plezier en de interesse in de activiteit en het kan leiden tot een continue zoektocht naar externe validatie en goedkeuring. Wat wel bijdraagt aan de intrinsieke motivatie is het belonen van het proces en de inzet in plaats van alleen het resultaat. Hierdoor ligt de nadruk op het leerproces en de inspanningen die worden geleverd, in plaats van alleen op het eindresultaat. Kinderen begeleiden bij het stellen van doelen die betekenisvol en uitdagend zijn, kunnen ook helpen om de intrinsieke motivatie te versterken.
De invloed van negatieve consequenties
Zoals eerder vermeld, kunnen negatieve consequenties kinderen helpen om begrip te ontwikkelen over de gevolgen van hun acties en hen leren hoe ze positieve keuzes kunnen maken. Hoewel negatieve consequenties soms nodig zijn, moeten ze met de nodige voorzichtigheid worden gebruikt. Straffen moeten redelijk en consistent zijn en gericht zijn op het corrigeren van het gedrag, niet op het kwetsen of vernederen van het kind. Een kind moet begrijpen waarom het gestraft wordt en hoe ze hun gedrag kunnen verbeteren. Hierdoor is het belangrijk om als ouder een duidelijke koppeling te maken met het specifieke (ongewenste) gedrag waardoor ze zijn bestraft. Bovendien is het essentieel dat de straf tijdig wordt gegeven, zodat het verband tussen het gedrag en de straf duidelijk is voor het kind. Als het te laat wordt toegepast kan het kind het verband niet leggen tussen zijn of haar gedrag en de straf, wat de effectiviteit ervan kan verminderen. Uit onderzoek weten we dat als straf te streng, willekeurig of inconsistent wordt toegepast, het kan leiden tot gevoelens van angst, schaamte, wrok en verzet bij kinderen. Het kan ook invloed hebben op de ouder-kindrelatie en het gevoel van verbondenheid met de ouder verminderen.
Islamitische visie
In de islamitische visie worden daden en gedragingen gezien als handelingen die worden beoordeeld door Allah, de Alwetende en Meest Rechtvaardige. Elke daad heeft consequenties, zowel in dit leven als in het hiernamaals. Goede daden worden beloond en slechte daden worden gestraft, maar de mate van beloning of straf wordt bepaald door Allah. Het straffen en belonen van kinderen in de islamitische opvoeding is sterk gebaseerd op het concept van rechtvaardigheid en evenredige vergelding zoals wordt benadrukt in de volgende aya uit de Koran: “Als iemand met een goede daad komt dan is er voor hem tien maal zoveel en als iemand met een slechte daad komt dan wordt hem slechts dienovereenkomstig vergolden en hun zal geen onrecht worden aangedaan.” (Sura al-An’aam, 6:160). Deze aya benadrukt het principe van evenredige vergelding, waarbij goede daden beloond worden en slechte daden gepast gestraft worden. In de opvoeding van kinderen betekent dit dat ouders worden aangemoedigd om positief gedrag te belonen en te versterken. Door het erkennen en belonen van de goede daden van hun kinderen, creëren ouders een omgeving waarin kinderen gemotiveerd worden om dit gedrag te herhalen. Tegelijkertijd benadrukt de aya dat slechte daden slechts gelijkwaardig worden vergolden. Dit betekent dat het toepassen van straffen in de opvoeding van kinderen moet worden gedaan met rechtvaardigheid. Het is belangrijk om een balans te vinden tussen straffen en belonen, waarbij het doel van straffen niet is om wraak te nemen of frustraties te uiten, maar om het kind te begeleiden naar beter gedrag.
Naast rechtvaardigheid en evenredige vergelding is barmhartigheid ook van essentieel belang binnen de islamitische visie op opvoeding. Het is belangrijk deze barmhartigheid niet te vergeten en toe te passen bij het opvoeden van kinderen. Net zoals Allah ons met barmhartigheid en genade behandelt, dienen ouders ook barmhartigheid in hun opvoeding te tonen. Dit betekent dat naast het belonen van goed gedrag en het passend straffen van ongewenst gedrag, ouders ook geduldig zijn en compassie en genegenheid tonen. Door de barmhartigheid van Allah als leidraad te nemen, kunnen ouders een liefdevolle en ondersteunende opvoedingsomgeving creëren, waarin kinderen zich geliefd en waardevol voelen. Dit bevordert niet alleen een gezonde ontwikkeling, maar ook een diep begrip van de barmhartigheid van Allah.
Literatuurverwijzing
Bender, H. L., Allen, J. P., McElhaney, K. B., Antonishak, J., Moore, C. M., Kelly, H. O., & Davis, S. M. (2007). Use of harsh physical discipline and developmental outcomes in adolescence. Development and Psychopathology, 19, 227-242. doi:10.1017/S0954579407070125
Deci, E. L., Koestner, R., & Ryan, R. M. (1999). A meta-analytic review of experiments examining the effects of extrinsic rewards on intrinsic motivation. Psychological Bulletin, 125(6), 627–668. https://doi.org/10.1037/0033-2909.125.6.627
Skinner, B. F. (1938). The behavior of organisms: An experimental analysis. New York: Appleton-Century.
Skinner, B. F. (1953). Science and human behavior. SimonandSchuster.com.