Opgroeien in een diverse samenleving met verschillende deelidentiteiten kan een opgave zijn voor kinderen, maar ook voor ouders is het een uitdaging om kinderen hier zo goed mogelijk in te begeleiden. Maar hoe verloopt de identiteitsontwikkeling van kinderen en hoe kunnen ouders hen hierin begeleiden? Om deze vragen te kunnen beantwoorden is het van belang om eerst de identiteitsontwikkeling van kind tot adolescent in grote lijnen toe te lichten en vervolgens praktische tips met jullie te delen.
Het kijken naar jezelf in de spiegel en beseffen dat jij degene bent die je daar ziet wordt ook wel zelfbesef genoemd. Het zien van zichzelf is op jonge leeftijd nog niet bewust gerelateerd aan hun eigen ik. Vanaf ongeveer twee jaar zijn de belangrijkste spiegels in het leven van een kind de mensen om het kind heen, dus ouders maar ook andere belangrijke hechtingsfiguren zoals opa en oma of de juf op school. De volgende vragen die kinderen hebben in de identiteitsontwikkeling naarmate ze ouder worden zijn: ‘wie ben ik? waar hou ik van? wat wil ik later worden?’. Volgens psycholoog Erikson heeft elke levensfase zijn eigen ontwikkelingstaak. De identiteitsontwikkeling is een onderdeel van de psychosociale ontwikkeling. De identiteitsvorming is een proces dat grotendeels onbewust verloopt waarbij de adolescentie een cruciale fase is.
Wanneer kinderen verder opgroeien tot adolescenten, kunnen de vragen “wie ben ik en waar hoor ik thuis” samengaan met het ervaren van een dubbele verbondenheid. Deze verbondenheid voelen zij met de plek waar zij thuishoren, bijvoorbeeld in het gezin, op school of bij de familie. Maar ook kunnen zij zich thuis voelen bij mensen met dezelfde etnische achtergrond en/of degenen die dezelfde religie volgen. Het kind en later ook de adolescent ontwikkelen een eigen identiteit in relatie tot hun sociale en culturele omgeving. In deze omgevingen doe je namelijk (nieuwe) kennis en vaardigheden op, maar je leert je ook te gedragen als een lid van de groep en kan jezelf ook zien als onderdeel van de groep. De identiteitsontwikkeling staat niet “vast” en is nooit echt “af”. In je leven kom je in nieuwe sociale situaties terecht waarbij je jezelf de vraag kan stellen “wie ben ik?” en “hoe verhoud ik me tot de (nieuwe) omgeving?”. Adolescenten gaan meer op zoek naar een manier om een weg te vinden in de verschillende leefwerelden waar ze in (be)staan.
Op het moment dat deze ontwikkeling die kinderen en adolescenten botsen kan er sprake zijn van een identiteitscrisis. Voorbeelden hiervan zijn dat bepaalde keuzes die jongeren maken niet matchen met wat er binnen het gezin of familie verwacht wordt, of dat bepaalde keuzes die zij maken haaks staan tegenover de (zicht- en onzichtbare) maatstaven binnen de (dominerende) maatschappij of dat hun eigen normen, waarden of (culturele/religieuze) idealen afwijken van de norm binnen de samenleving. Als ouders is het belangrijk om hierop te kunnen inspelen, want deze uitdagingen kunnen een effect op het welzijn en emotioneel en cognitief functioneren van kinderen.
De identiteitsvorming komt ook tot stand doordat het kind/adolescent zichzelf spiegelt met anderen. Kijk goed buiten je eigen opvoeding in welke (sociale) omgeving je kind zich bevindt. Denk aan leeftijdsgenoten, school, sportclubs etc. In een overlevering staat: ‘’De Profeet heeft gezegd: Een deugdzame vriend en een ondeugdzame vriend zijn te vergelijken met een drager van muskus en een smid. Bij de koopman die muskus draagt koop je wat; zo niet dan heb je tenminste van zijn heerlijke geur genoten, maar een smid kan je kleren verbranden of een verschrikkelijke geur veroorzaken’’. (Sahieh Muslim, Vol 2., p. 473, 146, Daar Al Kutub al ‘Ilmiyyah). Deze hadith legt het positieve effect uit op iemands leven van de omgang met mensen die goede karaktertrekken hebben.
Daarnaast probeer je als ouders de biculturele achtergrond van je kinderen als iets verrijkends te zien. Het opgroeien in een biculturele omgeving kan met de juiste begeleiding juist zorgen voor een dubbele verbondenheid in plaats van een identiteitscrisis.
Begin op jonge leeftijd al kennis mee te geven aan je kinderen over wie ze zijn, waar ze vandaan komen, wat ze geloven en welke levensdoelen hieraan verbonden zijn. Denk goed na over het voorbeeld dat je zelf geeft als ouder. Op deze manier stimuleer je op een positieve manier de identiteitsontwikkeling.
Veiligheid en liefde zijn belangrijke voorwaarden voor een goede ontwikkeling. Het is belangrijk dat je kind het gevoel krijgt dat het ertoe doet. Dit gevoel is een groot onderdeel van de (positieve) ontwikkeling van het zelfbeeld en is een onderdeel van de identiteitsontwikkeling. Geef je kind het gevoel dat het jou kan vertrouwen zodat het zich veilig voelt en dat hij/zij bij jou terecht kan als er iets is. Door dit vertrouwen gaat je kind ook durven te ontdekken en krijgt het meer zelfvertrouwen wat leidt tot zelfstandigheid.
Reageer als ouder niet enkel empathisch en begripvol naar je kinderen maar geef hen ook het gevoel dat er ruimte is voor discussie om keuzes binnen de leefwereld van de kinderen bespreekbaar te maken. Dit zorgt ervoor dat kinderen bewust worden van hun keuzes en leren zij keuzes te maken die dicht bij hun persoonlijke waarden en interesses liggen. Ook als deze keuzes afwijken van de voor jou geldende norm, blijf het gesprek met je kinderen aangaan. Als je ziet dat je kind hierin vastloopt, negeer deze signalen niet maar stimuleer juist het gesprek. Dit zorgt ervoor dat jij als ouder meer zicht krijgt op de belevingswereld van jouw kind en dat je hierin je kind kan ondersteunen naar de passende (islamitische) keuzes. Ook als je schrikt van bepaalde keuzes die je kinderen maken, probeer de eerste reactie achterwege te laten en niet vanuit afkeuring of angst te handelen. Ook als je momenten hebt wanneer je het even niet meer weet als ouder, onthoud dat het opvoeden van jouw kinderen bij Allah (swt) als goede daad wordt gezien. De Boodschapper van Allah (v.z.m.h.) heeft gezegd: “Als Allah, de Verhevene, het goede wilt voor een gezin, dan boezemt Hij vriendelijkheid bij hen in’’. (Musnad Ahmed, sahieh verklaard door Sheikh al-Albaanie).
Literatuurverwijzingen
Albrecht, G., Begeer, S., Bosch, J. D., Tak, J. (2014). Handboek psychodiagnostiek voor de hulpverlening aan kinderen en adolescenten. Utrecht: de Tijdstroom Uitgeverij
Brysbaert, M., & Dumoulin, F. (2018). Psychologie. Gent, Belgium: Owl Press.
Righter, J. (2020). Handboek ontwikkelingspsychopathologie bij kinderen en jeugdigen. Uitgeverij: Coutinho.
Verhoeven. M., Poorthuis, A. M. G. & Volman, M. (2017). Exploreren kun je leren. De rol van onderwijs in de identiteitsontwikkeling van leerlingen. Research Institute Child Development and Education Universiteit van Amsterdam